Deze recente roman (2011) van Jeroen Brouwers die een hommage aan Harry Mulish wil zijn – Nevel in een wereldstad. Wat is mooier dan de ouderdom? De grijsaard. Het boek, dat niemand meer leest. De rechter, die naar de hoeren loopt. De mens, die krankzinnig wordt. (Harry Mulish) – brengt het verhaal van de laatste reis op het cruiseschip Carta Mundi van ex-rechter, ex-politicus, ex-schrijver, ex-leraar Julius Gerhard Marius Hammer. De toon is melancholisch bitter: “… de wrangheid van een heel leven dat is tegengevallen, eigenlijk. Stinkende smaak van verdorring. Als van verwaarloosde orchideeën. Als van bittere bloemen.” (114)
Enig lichtpunt in het verhaal is Pearlene, Leentje, die een winkeltje in esoterische producten en lectuur drijft langs één van de grachten. Ze vertoont gelijkenis met een tamelijk onbekende miniatuur van Lucas Cranach de Oude en met z’n in de oorlog in een bombardement omgekomen moeder. Hij ontmoet haar gedurende één van z’n schrijfcursussen poëzie. Haar gedichten waren “bagger” maar hij vat voor haar een, zoals op het einde zal blijken, onmogelijke liefde op. Zijn vrouw Helga en z’n dochter Eva vervulden, vervullen hem met afschuw; ze spraken, spreken hem te vaak op ‘kazernetoon’ aan. Leentje duikt onverwacht op de Carta Mundi weer op. Het begin van een Don Quichoteske – Dulcinea lotgevallentocht.
Gedurende het hele verhaal vraagt de hoofdpersoon zich af: is dit echt, eigenlijk of hallucineer ik, ben ik stervende. Het vertelstandpunt is dat van een alwetend verteller die nu eens in het hoofd van Hammer zit dan weer als een reporter de gebeurtenissen verslaat voor de lezer en onder één hoedje met hem speelt: Nu zien wij hem niet meer (284).
De taal en stijl van Brouwers is doorwrocht en bevat hoogstandjes van observatie en inzicht:
“Vandaar allicht zijn explosie van gebabbel vol terzijdes tegen Paerlene nadat ze, opwervelend uit de diepte tegen hem was aangewaaid. Alsof hij na dagenlang zwijgen zelf verbaasd was dat hij nog iets anders kon zeggen, überhaupt nog kon spreken. Speeldoos die lang geleden te strak is opgedraaid en geen kik meer heeft gegeven,-toevallig loopt iemand ertegenaan en daar klinkt voor het eerst na bergen van tijd het geluid weer dat iedereen was vergeten. ‘Dank je, Leentje. Dank je. Ik dank je.’ ” (31)
“Eigenlijk drukt uit wat werkelijk, letterlijk naar waarheid het geval is en tevens iets dat daarmee in strijd is. Als men beweert dat Hammer oud is, maar eigenlijk zogenaamd nog zo jeugdig, is hij dan volgens de werkelijkheid, zoals het letterlijk naar waarheid het geval is, iets anders dan oud? … Na het vreugdegeloei aan het eind van de Negende Symfonie van Beethoven merkt iemand op: Eigenlijk is die Scheethoven helemaal niks. Eigenlijk gebruikt in weerwil van wat onweerlegbaar het geval is: dat bedoelde toondichter een genie is.” (62)
“Begin eens met honderd werken uit de werldliteratuur te lezen, langzaam, nederig, aldus cursusgever Hammer, en weet me dan uiteen te zetten waarom je wil schrijven, als je bovendien niets te vertellen hebt en van jezelf weet dat je geen talent bezit. Wie moet schrijven, schrijft. Die leert het zichzelf wel. Noteert u dat maar pro memorie in uw boekje.”(91)
“Gotha, het meisjesportretje en het plafond, het straatbombardement, zijn moeder, zijn cynisme, alles in één flits, alle associaties gecomprimeerd tot de essentie, dit is, ziedaar: het eigenlijke.”(196)
“Verlatenheid is eenzaamheid in eindeloos meervoud. Zoals het uitzicht nu bestaat uit grauwe leegte waar wind doorheen giert, zo verlaten beseft men altijd te zijn, gevoegd bij het zekere weten dat daar geen verandering in zal komen. In de steek gelaten, zoals dit panorama suggereert te zijn, zo is hijzelf, mijmert hij, zonder dramatiek, die is er allang vanaf, en zonder zelfcompassie, die hij ook niet meer tot zich toelaat, het is niet meer dan een objectieve vaststelling.” (227)
Bittere bloemen is geen pageturner maar een roman die nederig en langzaam gelezen dient te worden; een roman in de stijl van renaissancistisch – barokke Duitse schilders als Cranach, vanuit afstandelijke elegantie geschreven, vol rijke symboliek en melancholie, een klassieker waardig.
Blauwkruikje 