Machiavelli (1469-1527) wordt beschouwd als één van de meest controversiële politieke denkers. Iedereen kent wel de uitspraak die aan hem wordt toegeschreven: het doel heiligt de middelen en je tegenstander omschrijven als een machiavellist geldt niet meteen als een compliment.
Achter deze clichés schuilt een politieke denker van formaat. Machiavelli kende de politiek van binnenuit omdat hij vele jaren zijn stad Firenze diende vanuit de hoogste politieke functies. Hij kende ook de relativiteit van politieke actie. Nadat hij zich noodgedwongen moest terugtrekken, besteedde hij zijn tijd aan enkele van de belangrijkste politieke teksten: Il Principe (1513) en de Discorsi, gedachten over staat en politiek (1519), over de geschiedenis van het oude Rome. Zijn teksten laten hem kennen als een scherpe waarnemer van de politiek uit zijn tijd, maar ook als een groot bewonderaar van de Romeinse republiek. Geschreven in een nuchtere en heldere stijl, hebben zijn teksten niets aan actualiteit ingeboet. Zijn realisme en zijn analyse hebben ervoor gezorgd dat hij tot op vandaag wordt beschouwd als één van de eerste moderne politieke denkers. In deze voordracht werd een heldere schets gebracht van Machiavelli’s denken in beide bovengenoemde werken en werd in discussie gegaan over de betekenis van zijn aanbevelingen.
Kern van Machiavelli’s denken: politiek en moraal hebben niets met elkaar te maken. In zijn functie van verantwoordelijke van de Buitenlandse Betrekkingen van de stadstaat Firenze, profileert Machiavelli zich niet als een kamergeleerde maar als man van de politieke daadkracht. Hij valt echter in ongenade en trekt zich terug in San Casciano waar hij begint te schrijven in de Italiaanse volkstaal, voor die tijd ongewoon.
De mensopvatting van Machiavelli is er een van illusieloos realisme. Mensen zijn slechts geïnteresseerd in eigenbelang, in eigen geldbeugel. Als het slecht gaat in de staat, zijn beschaving en cultuur slechts een dun laagje vernis. Mensen laten zich bij uitstek leiden door begeerte en vrees. Als ze dan toch al naar de moraal leven dan is dat uit vrees, zwakheid, onwetendheid. Politiek handelen is voor deze Florentijnse filosoof, technisch d.i. met kennis van zake handelen. De plicht van elke politicus is het verwerven van de macht en ze te behouden en te vermeerderen. Politiek is wat je hebt weten te realiseren. Het is een vorm van toegepaste wetenschap: de politicus moet in staat zijn de wetmatigheden van de gemeenschap waarin hij functioneert te (her)kennen om ze te gebruiken. Hij moet kunnen steunen op ervaring en historische kennis. Hij moet vertrekken van de feitelijke realiteit, zonder blauwdrukken, utopieën, of opvattingen over de ideale staat. Politiek heeft absoluut geen boodschap aan moraal. De mens handelt uit eigenbelang dus moet de politicus dat eveneens doen. Het is een kwestie van efficiëntie: het doel heiligt de middelen. Macchiavelli heeft een koude, scherpe, analytische blik op de mens en derhalve ook op de politiek. De politicus, de leider kan niet anders dan immoreel handelen: leugen, moord, geweld, wreedheid, ontrouw, vleierij behoren tot de mogelijke middelen om het doel te bereiken. Divide et impera; Si fecisti, nega; Fac et excusa zijn slechts enkele van de aanbevelingen. In ‘De heerser’ komen nog meer gelijkaardige aanbevelingen voor ze mogen alleen niet tot anarchie leiden; moeten dus met enig inzicht en steeds tot vermeerdering van eigen macht aangewend worden. Is Machiavelli voorstander van een bepaalde regeringsvorm? Neen, de omstandigheden, de context bepalen voor hem de regeringsvorm. Democratie vereist wel over het algemeen een hogere intelligentie- en ontwikkelingsgraad.
In discussie met Machiavelli kwamen aan bod:
- Machiavellisme behoedt voor overdreven moralisme
- Is politiek een techniek?
- Kan een immorele politiek iets duurzaams realiseren?
Interessante discussiepunten die een boeiende uiteenzetting besloten. Zeer veel prikkelende ideeën die een grond van waarheid bevatten, tegelijk waar en niet waar zijn, nuancering behoeven. De politicus moet ervoor zorgen dat het ‘poein’ (technisch handelen) en het prattein (de praxis, the good practice), in een gezond evenwicht worden gebracht bij het creëren van een respectvolle samenleving. Doel en middelen schuiven dus voor zo’n politicus als het ware in elkaar. Machiavelli present op menig politicusbureau, een must misschien ook op dat van ieder die geïnteresseerd is in politiek.
Bart Raymaekers (°1959) is gewoon hoogleraar en sinds 2013 decaan aan het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte aan KULeuven. Hij doceert ethiek en rechtsfilosofie aan het HIW en aan de Rechtsfaculteit KULeuven. Zijn onderzoek spitst zich toe op de vraag naar de grondslagen van normativiteit en op de relatie tussen ethiek en recht. Hij publiceerde over Kant, Hegel en Machiavelli. Hij is auteur van o.m. Ethiek, recht en samenleving (2013), Ethiek. De basis (2012). Hij gaf gastcolleges aan Peking University (China) en Karoly Gaspar University (Budapest).
Blauwkruikje 