In de thriller Leere Herzen (Lege harten, Ambo/Anthos, A’dam, 2017) tekent Juli Zeh een dystopisch Duitsland dat door Rechts wordt geregeerd. Het leest als een reactie op Houellebecq’s Soumission.
Is er nog hoop in Donker Duitsland?
Neo-links, separatisten, rechts-radicalen. Waarom zijn nationalisme en extremisme in opkomst? De nieuwe roman van Juli Zeh geeft ons duidelijke antwoorden: het zijn niet de kiezers van populistische partijen die verantwoordelijk zijn voor de toenemende radicalisering die binnen de EU-landen te zien is. De Democraten zijn schuldig. De schuld ligt bij degenen die ontsnappen aan hun woede door te ontsnappen in onverschilligheid. Het is de schuld van de onprincipiële burgers die, als ze moesten kiezen tussen hun wasmachine en hun stemrecht, hun wasmachine zouden kiezen.
Mensen als Britta zijn de schuldige. De nihilistische hoofdpersoon uit Leere Herzen heeft ervoor gekozen om mee te bewegen met de tijd in plaats van zich tevergeefs vast te klampen aan traditionele idealen. We schrijven het jaar 2025. Merkel heeft al lang ontslag genomen en de zogenaamde “Bezorgde Burgerbeweging” is nu aan de macht. Ze neemt vrolijk het ene efficiëntiepakket na het andere aan: het Europese federalisme staat op het punt te worden afgeschaft, de Verenigde Naties worden ontbonden en de bevoegdheden van de politie, de inlichtingendienst en de nationale overheid worden voortdurend uitgebreid. Uit de de radio klinkt: “Full Hands Empty Hearts / It’s a Suicide World Baby.” Democratisch Duitsland, zoals wij het kennen, behoort tot het verleden in Zeh’s dystopie.
Het is een Suicide World Baby
Binnen dit gefragmenteerde Europa ziet Britta maar één mogelijkheid: de “collectieve reis naar de ondergang” voortzetten. Samen met haar vriend Babak richtte ze het bedrijf Die Brücke op. Met behulp van een algoritme zijn de twee op zoek naar suïcidale mensen die geschikt zijn voor Britta’s zelfontwikkelde, twaalftraps therapieprogramma. Degenen die nog steeds zelfmoord willen plegen na psycho-testen, ziekenhuisopname en waterboarding worden overgedragen van Die Brücke naar een terroristische organisatie en krijgen zo de kans om de wereld te verlaten als een nuttige zelfmoordterrorist. Het maakt niet uit wat het doel is van de betreffende organisatie waarnaar Britta een kandidaat overbrengt. De Islamitische Staat is evenzeer een klant als Green Power, een milieuorganisatie die stelt dat “zonder menselijkheid, de planeet veel beter af zou zijn”.
Het acuut slechte geweten
Dan vindt een moordpoging plaats op de luchthaven van Leipzig, uitgevoerd op zo’n domme manier als het nooit zou gebeuren met Die Brücke. Geen van Britta’s klanten wil aan de touwtjes trekken. Een man met snor, genaamd Guido Hatz – een griezelige figuur die misschien is voortgekomen uit een verhaal van E.T.A. Hoffmann – komt het leven van de hoofdpersoon binnen. Hatz, een multimiljonair geogenezer, een soort natuurgenezer die hoopt”mens en aarde te verzoenen” met zijn werk, wil investeren in de start-up van Britta’s man. Maar waarom verschijnt Hatz midden in de nacht bij Britta’s huis? Schaduwt hij haar? De onderneemster staat op het punt te geloven dat ze gek wordt, en de mysterieuze amateurdokter brengt een bezoek aan de praktijk: “Geef jezelf een pauze. Alles komt wel goed”, bedreigt hij haar. Waarom hij zo geïnteresseerd is in een time-out van Die Brucke laat hij in het ongewisse.
Is Hatz gewoon een esoterische gek? Of kan het echt zijn dat hij investeert in een concurrennd bedrijf dat Die Brücke uit de markt wil duwen? Heeft Hatz wel iets te maken met de dilettante aanval op de luchthaven van Leipzig? Meer en meer, lijdt Britta “aan het gevoel deel uit te maken van een puzzel die partout niet zinvol wil zijn”. De misselijkheid waar ze al enige tijd last van heeft, wordt Britta’s constante metgezel.
Regenboogkleurige constructie, onopvallende taal
Opnieuw is Zeh erin geslaagd haar slimme gedachten over de tegenstellingen in onze samenleving op zo’n literaire manier samen te brengen dat er een spannende roman uit ontstaan is. Leere Herzen is het Duitse equivalent van Michel Houellebecq’s dystopische werk Soumission. In Zeh’s versie, waren het echter niet de islamisten maar de nationalisten die de slag om de macht wonnen. Zo experimenteel als Zeh’s romanconstructie is, zo laf is de taal en het verhaal van het werk. Zeh is in Leere Herzen nog zuiniger met retorische middelen dan in haar gevierde dorpsroman Unterleuten (o.a. bewerkt tot 3-delige tv-reeks voor ZDF, BK). Daarnaast heeft de roman een snel verteltempo en veel dialogen. Soms vraagt men zich af waarom de auteur haar idee niet direct als drama of scenario heeft geïmplementeerd.
Natuurlijk heeft Zeh bewust gekozen voor taalkundige eenvoud en filmische verhalen, omdat ze passen in het genre van de roman. Dit onderscheidt haar: ze is de kameleon van de Hedendaagse Duitse literatuur, omdat ze haar stijl telkens aanpast aan het verhaal en deze daardoor erg varieert. Dat verandert echter niets aan het feit dat Leere Herzen er daardoor stilistisch ongeïnspireerd uit komt.
Een pamflet vermomd als een conventionele thriller
Juli Zeh heeft deze roman een zeer speciale opdracht meegegeven: “Daar. Dat is hoe je bent,” staat vet en gecentreerd op een van de eerste pagina’s. Leere Herzen is een pamflet gericht tegen ons allemaal, vermomd als een conventionele thriller. Maar er is nog hoop. Tegen het einde van de roman, wanneer alles verloren lijkt, realiseert Britta zich dat ze nooit helemaal haar principes en overtuigingen heeft verloren. “Binnen gaat een luik open, waarachter een grote donkere kamer schuilt, waar ze lange tijd niet in is geweest. Ze stelt zich een bord-je voor naast het luik: ‘Principekamp – toegang alleen voor rechthebbenden!’ Ze heeft zichzelf er altijd van overtuigd dat deze ruimte helemaal leeg was, dus was er geen reden om af en toe eens door de bestanden te bladeren.”
Britta’s misselijkheid blijkt een uiting te zijn van haar onderdrukte slechte geweten. Aan het einde van deze dystopie knippert Juli Zeh voor ons lezers toch nog een schemerlichtje van hoop aan: Onze harten zijn helemaal niet leeg – we zijn alleen gestopt met luisteren naar onszelf. Net als Britta, kunnen we terugkeren naar onze persoonlijke kampen van principes en eindelijk beginnen op te komen voor onze overtuigingen. Dus wat zal het zijn – stemrecht of wasmachine?
Met dank aan ‘Die Zeit’
Blauwkruikje 