Democratie en de lege plaats van de macht – Dr. Tinneke Beeckman, schrijfster

Tinneke Beekmann, ons bekend als politiek commentator op vb. De Afspraak en als columniste bij De Standaard, loodste vandaag het UDLL-publiek door de evolutie van het begrip democratie en de uitdagingen, de gevaren, waarmee die democratie in het verleden maar ook vandaag nog te kampen heeft. Ze deed dat in een heldere uiteenzetting en vanuit een originele invalshoek.

Een sanevatting van de lezing

Democratie lijkt vandaag de dag vanzelfsprekend; dit politieke systeem impliceert de gelijkwaardigheid van alle mensen en geeft gelijke rechten voor burgers. Gelijk burgerschap krijgt een politieke vertaling vanaf de vroege moderniteit (16e, 17e eeuw) en de Verlichting. Met name de Amerikaanse Revolutie (1776) en de Franse revolutie (1789) zijn kantelmomenten.

Intussen zijn we ‘metafysisch democraat’ geworden, volgens de Franse denker Marcel Gauchet; als we naar de wereld kijken, veronderstellen we dat mensen gelijkwaardig zijn.

Metafysisch betekent hier dat we ons niet bewust zijn van dat perspectief; we staan er niet meer bij stil dat deze blik pas mogelijk is nadat het erfelijke of door God geïnspireerde recht op macht van de monarchie eigenlijk werd afgevoerd.

Metafysisch betekent hier dat we ons niet bewust zijn van dat perspectief; we staan er niet meer bij stil dat deze blik pas mogelijk is nadat het erfelijke of door God geïnspireerde recht op macht van de monarchie eigenlijk werd afgevoerd. Concreet zijn veel mensen natuurlijk niet gelijk op sociaal, economisch of ander vlak. Maar wat dit idee van ‘metafysisch democraat’ betekent is dit: niemand rechtvaardigt die bestaande ongelijkheid door naar een transcendente idee te verwijzen, naar een ongelijke wereld die conform de wetten van God (of een ander principe of kracht) zou zijn. Neen, ongelijkheid is alleen legitiem als ze het gevolg is van verdienste, bijvoorbeeld. In toenemende mate worden vormen van ongelijkheid als problematisch gezien, en opgevangen door bijzondere rechten. Dat geldt voor de ongelijkheid tussen mannen en vrouwen, tussen ouders en kinderen, tussen machtshebbers en burgers, tussen mensen met een bepaalde nationaliteit versus anderen, zelfs tussen mensen en dieren.

Een politieke leider (monarch, president, minister) beoefent de macht legitiem, zolang die op de steun van de bevolking is gebaseerd. Deze steun is per definitie tijdelijk (verkiezingen helpen om opvolgers aan te duiden).

Eigen aan de democratische gedachte is verder dat de plaats van de macht leeg is, zoals Claude Lefort het uitdrukt; wie het recht heeft om wetten uit te vaardigen en beleid uit te stippelen, ligt niet op voorhand vast. Een politieke leider (monarch, president, minister) beoefent de macht legitiem, zolang die op de steun van de bevolking is gebaseerd. Deze steun is per definitie tijdelijk (verkiezingen helpen om opvolgers aan te duiden).

De essentie van de politiek in de moderniteit is dan ook het conflict tussen tegengestelde stromingen (zoals Lefort en Machiavelli benadrukken).

Een democratie veronderstelt daarbij pluraliteit; burgers hebben verschillende visies, zowel op private als publieke kwesties. Ze hebben uiteenlopende politieke en religieuze of levensbeschouwelijke opvattingen. De essentie van de politiek in de moderniteit is dan ook het conflict tussen tegengestelde stromingen (zoals Lefort en Machiavelli benadrukken).

Vrijheid is alleen mogelijk wanneer die verschillende posities en verlangens ook aan bod kunnen komen, en deel uitmaken van de instellingen en machtsstructuren in een samenleving.

De twintigste eeuw heeft enkele dieptepunten gekend (populisme, totalitarisme). Die gevaren zijn nooit helemaal geweken.

Met de leegte van de macht en de politiek als conflict, ontstaan nieuwe gevaren; nieuwe ontsporingen van de democratie zijn mogelijk. De twintigste eeuw heeft enkele dieptepunten gekend (populisme, totalitarisme). Die gevaren zijn nooit helemaal geweken.

Enkele aspecten van de democratie en de leegte van de macht verdienen bijzondere aandacht, zoals de evolutie van macht doorheen de tijd; de fundering van de autoriteit (waarom zou je iemands hogere positie nog aanvaarden, als iedereen gelijk is? Hoe legitimeer je die autoriteit? En kan een samenleving zonder autoriteit?); het belang van een vrije publieke ruimte waar burgers de onderlinge verschillen kunnen uitdrukken en beleven, en de politieke deugden die de vrijheid garanderen.

In deze lezing kwamen dus de democratie, maar ook haar mogelijke ontsporingen uitgebreid aan bod, met filosofische grondslagen (onder meer van Machiavelli, Arendt, Lefort en Gauchet), en met concrete voorbeelden.

Bibliografie

Hannah Arendt (1980), The origins of Totalitarianism, Penguin Books

Arendt, Hannah (1959), Between Past and Future. Eight exercises in political thought, New York, The Viking Press.

Claude Lefort (1972), Le travail de l’œuvre Machiavel, Parijs, Gallimard.

Gauchet, Marcel (2018), Robespierre. L’homme qui nous divise le plus, Parijs, Gallimard.

Tinneke Beeckman (2020), Machiavelli’s Lef. Levensfilosofie voor de vrije mens, Boom, Amsterdam. Hypatia – prijs, 2022

Dr. Tinneke Beeckman (1976) studeerde filosofie aan de VUB en de ULB.

Ze werkte jarenlang als aspirant en als postdoctoraal onderzoeker (FWO) aan de VUB.

Sinds 2012 is ze schrijfster. In hetzelfde jaar publiceerde ze ‘Door Spinoza’s Lens’ (Pelckmans), in 2015 volgde ‘Macht en Onmacht. Een verkenning van de hedendaagse aanslag op de Verlichting’ (De Bezige Bij) en in 2020 ‘Machiavelli’s Lef. Levensfilosofie voor de vrije mens’ (Boom). Voor haar boek over Machiavelli kreeg ze de Hypatiaprijs (2022).

Ze is columnist voor De Standaard en geeft regelmatig filosofische en politieke analyses in de media.

Met dank aan Tinneke Beeckman en UDLL

AMERIKANEN… en hoe ze hun droom de nek omdraaiden – dhr. Steven De Foer – journalist

Met aplomb en scherpzinnigheid, gaf Steven De Foer, weekbladredacteur bij de krant De Standaard en Expert Amerika op de Buitenlandredactie van dezelfde krant, een lezing over de penibele situatie waarin de VS zich de laatste jaren gewerkt hebben: ze hebben niet slechts hun droom verknald maar hem regelrecht de nek omgedraaid, zo stelt hij. De Midterm-verkiezingen toonden echter dat de democratische reflex van de Amerikanen niet is verdwenen, al weet je nooit.

Korte inhoud van het boek

Het machtigste land ter wereld worstelt met onoverbrugbare conflicten, grote ongelijkheid en maatschappelijke achteruitgang. In Amerikanen. Het had zo mooi kunnen zijn schetst Amerikakenner Steven De Foer een even treffend als ontluisterend beeld van een uitverkoren natie. Een scherp zicht op de Amerikaanse malaise is noodzakelijk om onze eigen toekomst te vrijwaren. De Foer beschrijft concreet hoe pure gulzigheid – naar eten, geld, macht, vertier – de Verenigde Staten mooi maar meedogenloos maakte, en veel Amerikanen gefrustreerd liet over de grote onvervulde beloften. – Pelckmans, 2020

Schema van de lezing

INLEIDING : Hoe een ontmoeting met een reddingswerker aan Ground Zero, 20 september 2001, tot misplaatst optimisme leidde over de toekomst van de VS.

GEZOND VERSTAND – de mooie principes van Thomas Paine’s Common Sense bij de revolutie van 1776

IEDEREEN GELIJKE KANSEN ?

• De nooit erkende genocide op Native Americans

• Slavernij, segregatie, Black Lives Matter: de nooit gedichte kloof

• Latino’s: hoe een immigrantenland altijd tegen immigranten is geweest

DE TROEVEN VAN DE VS

• ‘ik wil de grootste hebben, de snelste zijn’

• gelukkige Amerikanen – het land van Doris Day

• het verval: hoe The American Dream op zijn kop gedraaid werd, en het geluk verdween

ACHT WERVEN

1. Onderwijs: een vicieuze cirkel van ongelijkheid

2. Media: waar is Walter Cronkite gebleven?

3. Wapengekte: van kwaad naar erger

4. Religie: de scheiding van kerk en staat onder druk

5. Corruptie: hoe de grootste krokodil het moeras wel eens zou dempen

6. Machtsmisbruik: de gevaarlijke macht van een niet representatief Hooggerechtshof

7. De democratie zelf in gevaar: tweede couppoging door de Republikeinse partij

8. De VS internationaal: de troon is leeg

NA DE MIDTERM-VERKIEZINGEN: WAT KAN DE REGERING BIDEN NOG DOEN? Voorzichtige hoop met betrekking tot de slagvaardigheid van Joe Biden de komende paar jaren. Veel ongewisheid: ontstaat er vijandschap binnen de Republikeinen tussen Donald Trump, die vandaag aankondigde dat hij opnieuw kandideert voor het presidentschap, en Ron DeSantis? Welke nieuwe, mogelijke (bekende?) kandidaten staan er bij de Democraten klaar na Joe Biden? Kortom: we kunnen de politieke en maatschappelijke gebeurtenissen in de VS maar beter nauwgezet in de gaten houden om onze eigen toekomst te beschermen.

Studies
Sint-Jan Berchmanscollege Merksem (1971-1983)
Licentiaat rechten, Antwerpen en Leuven (1989)

Geboren Merksem op 28 augustus 1965
Getrouwd met Annik, lerares Nederlands aan anderstalige volwassenen
Drie kinderen: Jef (advocaat), Julie (arts) en Marie (docente Nederlands aan de universiteit van Minneapolis)

Beroepscarrière
1989-1990: Bank Brussel Lambert
1990-1993: Rechtbankverslaggever voor Het Nieuwsblad
1993-1997: Binnenlandredacteur De Standaard
1997-2000: Correspondent in Nederland
2000-2002: Chef reporters
2002-2008: Filmcriticus
Sinds 2008: Buitenlandspecialist, met accent op de VS, en weekbladredacteur

Boeken: ‘Onder Hollanders’ (Balans / Van Halewyck, 2001) ‘Hollywood Boulevard’ (Polis, 2016)‘Amerikanen. Het had zo mooi kunnen zijn.’ (Polis, 2020)

TV en radio
Geregeld te horen en zien op Radio 1 (Interne Keuken, Nieuwe feiten), VRT (De zevende dag, De afspraak), Radio 1 Nederland (Nieuwsshow)

Gastdocent (Leuven, Gent, Antwerpen, Brussel, Amsterdam)

Leonard Cohens ideeën over het leven, democratie en de toekomst in het 1993 MTV interview

Democracy

It's coming through a hole in the air
From those nights in Tiananmen Square
It's coming from the feel
That this ain't exactly real
Or it's real, but it ain't exactly there
From the wars against disorder
From the sirens night and day
From the fires of the homeless
From the ashes of the gay
Democracy is coming to the USA
It's coming through a crack in the wall
On a visionary flood of alcohol
From the staggering account
Of the Sermon on the Mount
Which I don't pretend to understand at all
It's coming from the silence
On the dock of the bay,
From the brave, the bold, the battered
Heart of Chevrolet
Democracy is coming to the USA

It's coming from the sorrow in the street
The holy places where the races meet
From the homicidal bitchin'
That goes down in every kitchen
To determine who will serve and who will eat
From the wells of disappointment
Where the women kneel to pray
For the grace of God in the desert here
And the desert far away:
Democracy is coming to the USA

Sail on, sail on
O mighty Ship of State
To the Shores of Need
Past the Reefs of Greed
Through the Squalls of Hate
Sail on, sail on, sail on, sail on

It's coming to America first
The cradle of the best and of the worst
It's here they got the range
And the machinery for change
And it's here they got the spiritual thirst
It's here the family's broken
And it's here the lonely say
That the heart has got to open
In a fundamental way
Democracy is coming to the USA

It's coming from the women and the men
O baby, we'll be making love again
We'll be going down so deep
The river's going to weep,
And the mountain's going to shout Amen
It's coming like the tidal flood
Beneath the lunar sway
Imperial, mysterious
In amorous array
Democracy is coming to the USA

Sail on, sail on

I'm sentimental, if you know what I mean
I love the country but I can't stand the scene
And I'm neither left or right
I'm just staying home tonight
Getting lost in that hopeless little screen
But I'm stubborn as those garbage bags
That Time cannot decay
I'm junk but I'm still holding up
This little wild bouquet
Democracy is coming to the USA 

Leonard Cohen

www.leonardcohen.com

Democratie = particratie ? – prof. em. Emmanuel Gerard

Particratie behoort, als we de media moeten geloven, tot de pathologie van de Belgische politiek en alles wat misloopt in dit land, wordt op een of andere manier tot de particratie teruggebracht. Wat moeten we precies onder dat begrip verstaan?
Onder welke historische omstandigheden kwam het verschijnsel dat achter deze term schuilgaat, tot leven? Welke factoren werkten het in de hand en hoe drukte het zich uit in de vormgeving van de Belgische politiek?
Was de particratie altijd even sterk of kent ze een geschiedenis van ups en downs? Zijn er ook positieve aspecten aan verbonden? Vormt ons land een uitzondering in Europa?

Al deze vragen die prof. em. Gerard aan de hand van de Belgische politieke geschiedenis van de afgelopen honderd jaar probeerde te beantwoorden mondden uit in een evaluatie van de particratie vandaag.

Vertrekkend van de actualiteit (vb. Ivan De Vadder in De Standaard: “De macht van de voorzitters is gigantische groot.”) kwam hij tot de volgende definitie of omschrijving van particratie: een politiek systeem waarin de politieke partijen de grondwettelijke instellingen (parlement, regering, … ) overvleugelen. Waarbij onder een partij een strak geleide buitenparlementaire organisatie wordt verstaan die niet in de grondwet is ingeschreven. Het woord particratie heeft een negatieve lading gekregen maar is een verschijnsel dat zich als het ware diep geworteld heeft in onze politieke cultuur en structuur.

Het is een illusie het parlement als centrum van de politieke macht te beschouwen. In het stelsel van de scheiding der machten wordt de wetgevende macht als basis gezien vandaar de idee dat het parlement het centrum van de macht herbergt. Die macht zit echter bij de regering (uitvoerende macht). Het is de koning en zijn ministers die de macht bezitten en daarom moet het parlement zich organiseren. Dit leidt na de onafhankelijkheid van 1830 tot het ontstaan van de partijen. Historisch gezien gaat het parlement (de meerderheid stelt de regering aan) regeren maar het heeft tegelijkertijd zo zijn vrijheid verloren. De regering wordt de emanatie van de parlementaire meerderheid tegenover de oppositie. De wetten zijn van de regering afkomstig die aanvankelijk uit slechts twee partijen bestond.

We kunnen spreken van een drietrapsraket: de partijen groeien in macht tussen 1894 en 1919 wanneer het algemeen stemrecht van 100.000 burgers naar meer dan een miljoen kiezers wordt uitgebreid. Dat is tevens de oorzaak dat de partijen zo sterk gaan groeien. Ze beginnen de kiezers buiten het parlement te organiseren. In 1945 ontstaan er ernstige problemen in België (koningskwestie, repressie na de oorlog, de schoolkwestie) die de bevolking polariseren. In 1971 was er het probleem van de institutionele complexiteit van België door de staatshervorming. Polarisering kan alleen overbrugd worden door de samenwerking tussen de partijvoorzitters, overigens de enige instantie die in dergelijke gevallen nog enig overzicht bewaart en die zo via interne debatten en onderhandelingen tot een pact komt dat misschien niet iedereen bevalt maar wel in een onderhandelde beslissing resulteert.

Verder is er ook ons kiestelsel. Meerderheidsstelsels (1830-1900) verschillen grondig van stelsels met evenredige vertegenwoordiging. België (1900) was het eerste land met een evenredige vertegenwoordiging.
De neutralisering van de lijststem (2000) om te berekenen welke kandidaten het “verkiesbaarheidcijfer” behalen, maakte dat de lijststemmen maar half zo zwaar gingen doorwegen als de voorkeurstemmen. Populaire kandidaten konden op die manier de lijstvolgorde doorbreken en van op een lagere plaats verkozen worden. Die beslissing kwam er door de kritiek op de particratie en zou het kiesstelsel democratischer en transparanter maken.

En het coalitiesysteem? Vanaf 1918 (evenredige vertegenwoordiging) is er geen homogene meerderheidsregering meer maar een coalitieregering en groeit de mogelijkheid van onstabiele regeringen . Er is een verschil tussen de periode voor en na WO II. Tussen 1918 en 1940 krijgen we 22 regeringen. De politieke instabiliteit neemt toe en de wens ontstaat naar meer stabiliteit. Die wens resulteert in het opbouwen van een sterke partijdiscipline en sterke partijfracties in het parlement. Sinds 1945 worden daardoor de partijen het structurerend element in België.

Hoogtepunten in dit verband zijn de Koningskwestie (1950), het Schoolpact (1958), de communautaire akkoorden van Hertoginnedal (1963), het Egmontpact (1977) dat gesloten werd door de zogenaamde ‘junta van de partijvoorzitters’. Het moet duidelijk zijn dat het hier ook om een kwestie van individuen gaat, partijvoorzitters kunnen zwaargewichten zijn of ook niet. Vandaag worden o.a. staatshervormingen onderhandeld onder de partijvoorzitters.

Tenslotte ziet prof. em. Gerard een aantal disfuncties van de particratie die te situeren zijn in de extreme fractiediscipline, de ministeriële kabinetten, de politieke benoemingen, de partijfinanciering, het kiezersbedrog en de opvolging. De disfuncties op deze punten worden sterker aangevoeld naarmate de partijen kleiner worden. We leven in geen gemakkelijke tijden. Overal merken we dat de democratie onder druk staat. Volgens de spreker moet het parlement niet altijd in het centrum staan; het wordt ook niet altijd buiten spel gezet; het heeft wél een belangrijke controlerende functie. Hij pleit ook voor een vorm van politieke zelfbeheersing: minder politieke benoemingen, ontslag van een minister wordt best door de minister-president aangekondigd i.p.v de partijtop; het parlement mag ook niet voor schut gezet worden. Het is de illusie van het verloren paradijs die ervoor zorgt dat het parlement zich in het centrum van de macht probeert te werken daar waar die eigenlijk bij de uitvoerende macht, de regering ligt (cfr. UK).

Emmanuel Gerard (Roeselare, 1952) is emeritus professor van de KU Leuven, gewezen decaan van de Faculteit Sociale Wetenschappen, erevoorzitter van KADOC Documentatie- en onderzoekscentrum Religie, Cultuur en Samenleving, en voorzitter van de Senaat KU Leuven.
Hij is historicus en publiceerde over het interbellum, de christendemocratie, de monarchie, het parlement, de moord op Julien Lahaut en de Congocrisis. Zijn meest recente boeken handelen over de tussenoorlogse periode in België: “De schaduw van het interbellum. België van euforie tot crisis 1918-1939”, en samen met Mark Van den Wijngaert, “Boudewijn, koning met een missie”..

En nu, wat gaat Frankrijk doen? | Human Rights Watch

Terwijl bij ons morgen de stormloop op de kiosken zal losbarsten om de eerste editie van Charlie Hebdo, na de feiten van 7 januari, te bemachtigen, denkt een rapport van Human Rights Watch na over de toekomst van het emotioneel zwaar getroffen Frankrijk. Dat de democratie de beste preventie is ter voorkoming van terroristische aanslagen bewijzen allerlei cijferrapporten maar wanneer deze democratie onder druk staat van uitreizende burgers, meestal erg kwetsbare jongeren vatbaar voor radicalisering, die in autocratische staten of staten waar een dictator onttroond werd, het slachtoffer worden van indoctrinatie en terreurtraining, waarschuwt HRW – ‘La dernière loi antiterroriste française, qui comporte plusieurs dispositions portant atteinte aux droits humains, a été votée en novembre dernier’ – voor maatregelen die het kwaad bestrijden met middelen die de fundamentele mensenrechten dreigen aan te tasten. Wat in sommige autocratische staten onder ‘anti-terreurwetgeving‘ wordt verstaan, heeft er een andere invulling dan in onze westerse democratieën. Mensenrechten zijn duidelijk nog niet universeel van toepassing en ze werden en worden in totalitaire staten systematisch met de voeten getreden. Wat plant Frankrijk? Welke oplossing biedt het aan dit complexe probleem? ‘Preventie, informatiegaring, infiltratie in radicale milieus, deradicaliseringsinitiatieven, en nog eens preventie zouden […] veel nuttiger zijn dan de illusie te verkopen dat alles opgelost is eenmaal we allemaal aan de telefoontap zitten, iedere van onze bewegingen en internetposts gecontroleerd wordt, we in het straatbeeld volop militairen zien en onze buur de agent zijn dienstwapen afdoet en er even vriendelijk mee zwaait voor hij in het huis naast het onze binnenstapt’, meent Yves Desmet in De Morgen. ‘Opposer sécurité et solidarité serait une erreur. Les deux sont nécessaires. Et la sécurité doit s’exercer dans le cadre du droit […] Le gouvernement doit éviter de s’écarter du respect des droits humains pour ne pas donner à ses adversaires l’argument implacable de sa propre incohérence’, stelt het HRW-artikel. Er moet, vooral ook bij ons in België, dringend werk gemaakt worden van een langetermijnoplossing, van een ander integratie- en migratiebeleid. De solidariteit die zondag tot uiting kwam in Parijs, Frankrijk, Europa, de wereld verdient dat.

KASKcinema (Gent) vertoont de film ‘Caricaturistes, Fantassins de la Démocratie’ in de context van de gruwelijke gebeurtenissen die vorige week in Parijs zijn gebeurd en Canvas op donderdag 22 januari.