De komst van een nieuwe gelovige gemeenschap is nauw verbonden met de geschiedenis van de migratie in West-Europa. Sommige van de botsingen die daar het resultaat van zijn herkennen we uit het verleden, maar andere vormen van conflict zijn nieuw.
Er zijn grofweg vier mogelijke reacties binnen de moslimgemeenschap op de aanwezigheid in een open samenleving waar godsdienstvrijheid de norm is: secularisering, liberalisering, orthodoxie en radicalisering. Het is dus van belang om op basis van onderzoek iets te begrijpen van het gewicht van deze mogelijke richtingen, welke houding domineert? Het roept het beeld op van een ten diepst door breuklijnen van geloofsinterpretatie, etniciteit, opleidingsniveau en generaties verdeelde gemeenschap. Dat op zich al complexe beeld wordt nog eens versterkt door de dreiging van terrorisme, die verbonden is met de conflicten buiten onze grenzen, bijvoorbeeld in Syrië.
Waarom is het conflict begrijpelijk?
Professor Scheffer constateert dat onze samenleving ‘van God is losgeraakt’ in diepte, omvang en snelheid. Hoe kwetsbaarder een samenleving wordt/is hoe meer religiositeit m.a.w. de bestaanszekerheid van het Westen is de oorzaak van de secularisering. In zo’n samenleving worden ook minder kinderen geboren; een constatering die ook voor het het omgekeerde opgaat. Als geheel blijkt de wereld religieuzer te worden: op de vraag Is religie belangrijk? kon worden geconstateerd dat Nederlanders religie steeds minder belangrijk vinden terwijl Marokkanen en Turken hun godsdienst zeer belangrijk vinden. Hoe gingen we tot hiertoe met deze gegevens om? We praktiseerden een cultuur van tolerantie maar stelden nooit vragen aan de betrokkenen, conflictsituaties werden vermeden. Conflict moet echter eerder gezien worden als een (noodzakelijke) fase, een schakel in een migratiebeweging. We kunnen hier ook niet spreken van winnaars of verliezers want de beweging begint met een verlies aan beide kanten. De vraag wordt dan: hoe ons denken afstemmen op de fase voorbij dit verlies.
Wat leren we uit beschikbaar onderzoek?
Er bestaat een groot onderscheid tussen opinies en het uiteindelijk gedrag van migranten. De verhoudingen tussen de 1ste – 2de -generatie migranten en de 3de generatie op het vlak van bvb. gemengde huwelijken en homoseksualiteit verandert. De islamitische geloofsgemeenschap is verdeeld met betrekking tot ethische kwesties als: op welke leeftijd een kind krijgen en het moskeebezoek. De normatieve afstand tussen migranten en autochtonen is groot. Die afstand speelt een rol en is objectiveerbaar.
Patronen van radicalisering ?
De vraag waarom moslims gemotiveerd raken door een geradicaliseerde vorm van islam werd eigenlijk nooit gesteld. Van de orthodoxie ging het naar de radicalisering, van groeiende bestaansonzekerheid, volgens onderzoek, naar groeiende religiositeit.
Schuld is altijd individueel
Collectieve schuld bestaat niet, aldus professor Scheffer. Er is de inconsistente houding van het Westen in het Midden-Oosten die we hier niet uit het oog mogen verliezen.
Afrondend stelde Paul Scheffer dan dat deradicalisering een zeer moeilijk proces is. Een overtuiging breken is niet gemakkelijk. Normatieve omgang begint met juridische grondslagen. Moet salafisme ja dan neen verboden worden en buiten de wet geplaatst? Sommigen beroepen zich in dit debat op de vrijheid van meningsuiting. De normatieve onzekerheid is momenteel zeer sterk. In een open samenleving blijkt wettelijke gelijkwaardigheid echter onmogelijk en moeten we het hebben over het moreel hogere ideaal, de hogere norm van ‘ideaal’ die verder reikt dan de wettelijke en wel op basis van wederkerigheid.
De aanwezigheid van een omvangrijke moslimgemeenschap dwingt onze samenlevingen tot meer normatieve uitspraken over godsdienstvrijheid en godsdienstkritiek: de rechtsstaat is een goed vertrekpunt maar biedt onvoldoende houvast als het gaat om de kunst van het samenleven.
Paul Scheffer is hoogleraar Europese Studies aan de Universiteit van Tilburg en de Universiteit van Amsterdam. Hij was hoogleraar grootstedelijke vraagstukken aan de Universiteit van Amsterdam en correspondent in Parijs en Warschau. Zijn meer recente publicaties zijn onder meer: Het land van aankomst (2007), een vergelijkende studie over immigratie in Amerika en Europa, Alles doet mee aan de werkelijkheid: Herman Wolf 1893-1942 (2013), een tijdsbeeld van Amsterdam tussen de oorlogen aan de hand van het levensverhaal van mijn grootvader, en De vrijheid van de grens (2016), een verkenning van het belang van grenzen voor een open samenleving.
Blauwkruikje 
Eén gedachte over “Moslims in een open samenleving – prof. dr. Paul Scheffer – VAM”